Warszawa, Kościół Ewangelicko-Reformowany

Znajdujące się obecnie w Zborze Ewangelicko-Reformowanym w Warszawie organy są instrumentem zabytkowym o dużej wartości historycznej i artystycznej. Zainstalowane w kościele w maju 1900 roku zostały zamówione przez Parafię w znanej ówcześnie firmie Schlag und Söhne ze Świdnicy. Koszty budowy instrumentu - jak podają źródła - pokryte zostały w całości ze składek parafian. Ciekawe, iż w katalogu dzieł firmy organy odnotowane są jako 32-głosowe, mimo iż w rzeczywistości posiadają ich tylko 24 a zachowane oryginalne wiatrownice nie noszą śladów jakiejkolwiek późniejszej przebudowy. Niestety na skutek działań wojennych nie zachowała się do dzisiaj żadna korespondencja z firmą Schlaga ani projekt lub umowa na wykonanie organów w naszym kościele. Ostatecznie instrument otrzymał numer opusowy 552 i poświęcony został w dniu 10.czerwca 1900 roku. Następująca relacja zamieszczona została w "Zwiastunie Ewangelickim" nr. 6 z 1900 roku: Dnia 10 b.m. [VI 1900] rozpoczął się w kościele ewangelicko-reformowanym Warszawskim doroczny synod uroczystym nabożeństwem, podczas którego PW. Ks. superintendent Diehl poświęcił nowo ustawione organy. Instrument, zbudowany przez firmę Schlag und Söhne w Schweidnitz, o 24 głosach i 5 połączeniach sprawia nader dodatnie wrażenie zarówno zewnętrznym obudowaniem, jak i tonem oddzielnych głosów. Obudowanie zewnętrzne z drzewa dębowego w stylu czysto gotyckim zastosowane jest w zupełności do stylu ambony i całego kościoła. Głosy, szczególnie II manuału (łagodne), wydają bardzo miły dźwięk; potężne wprost wrażenie sprawiają trąba (I manuału) i puzon (pedału). Przytem zastosowane są wszystkie najnowsze wynalazki sztuki organmistrzowskiej. Poprzez połączenie Superoctavcoppel o Suboctavcoppel organy zyskują na potędze i sile,czyniąc wrażenie 30-kilkogłosowego instrumentu. Miejsca zajmują niewiele, a jednak dostęp do każdego głosu jest wolny i w razie potrzeby naprawy lub nastrojenia którejkolwiek piszczałki nie będzie najmniejszej trudności. Nowe te organy są potwierdzeniem zasłużonej renomy, jaką się cieszy powszechnie firma Schlaga. Niech głos tych organów rozbrzmiewa zawsze na chwałę Najwyższego i zbudowanie Zboru.

Dzięki odnalezieniu na pokrywach dolnych wiatrownic oryginalnych wpisów z nazwami głosów udało się odtworzyć pierwotną dyspozycję (zestaw głosów) instrumentu. Przedstawiała się ona następująco:

Niestety nowy instrument nie miał szczęścia, bowiem niedługo rozpoczęła się jego stopniowa destrukcja. Już w 1910 roku organy konserwował Antoni Adolf Homan, a następnie w 1917 roku na cele wojenne zarekwirowano piszczałki cynowe o wadze 173 kg. Pogarszanie się stanu instrumentu musiało postępować dalej. Dopiero w 1930 roku po przeprowadzeniu gruntownej renowacji wnętrza kościoła Kolegium Kościelne zadecydowało o wyremontowaniu organów. Prace te wykonała firma Wacława Biernackiego na co wskazuje odnaleziony wpis na dolnej pokrywie wiatrownicy II manuału: "Organ rekonstruowany i założony nowy front [piszczałki prospektowe] przez firmę Wacława Biernackiego a wykonany przez A.Żółkowskiego i H.Jóźwikowskiego w roku 1930 w Listopadzie". I ponownie tylko kilka lat organy funkcjonowały w stołecznym Zborze. Druga Wojna Światowa i Powstanie Warszawskie nie oszczędziły instrumentu, który po raz kolejny został zniszczony. Nie wiadomo dokładnie jak wielka była skala zniszczeń instrumentu, wiadomo natomiast, że organy nie funkcjonowały.

W latach powojennych (najprawdopodobniej po 1952 roku) sprowadzono do kościoła drugie - małe dwumanuałowe organy. Instrument przywieziono z kościoła w Taborze Wielkim i umieszczono centralnie na prawym balkonie. Organy te służyły warszawskiemu Zborowi przez kilka lat w czasie kiedy główne organy Schlaga pozostawały nieczynne. W tym czasie pojawiła się koncepcja aby wyremontować za ich pomocą organy główne lub sprzedać je i za uzyskane środki finansowe przystąpić do remontu organów głównych Schlaga, co też uczyniono. Małe organy zostały sprzedane Zakonowi OO.Reformatów w Warszawie przy ul. Senatorskiej za sumę 85.000 złotych i zabrane zostały z kościoła po 17.kwietnia 1955 roku. Instrument ten następnie trafił do kościoła p.w. św. Andrzeja Apostoła OO. Reformatów w Chełmie gdzie zachował się z niego do dziś jedynie prospekt. Pieniądze uzyskane ze sprzedaży tego instrumentu pozwoliły na podjęcie prac przy dużych organach. Zakres prac miał obejmować remont klawiatur, naklejenie celuloidowych nakładek klawiszy w I manuale, remont traktury, uzupełnienie brakujących rurek i konduktów, a także ustawienie nowych brakujących piszczałek metalowych i naprawienie piszczałek drewnianych. Wskazano również konieczność oklejenia porozrywanych części miecha, zainstalowania wentylatora i wyremontowania kanałów i urządzeń regulacyjnych. Remont organów przeprowadził Roman Izydorzak pod nadzorem prof. Antoniego Karnaszewskiego.

Prawdopodobnie ze względu na niewystarczające środki finansowe udało się wtedy uruchomić tylko 16 głosów:

a w miejsce nieczynnych 8 głosów planowano jeszcze wstawić:

oraz zainstalować tremolo, przy czym sekcje manuałów miały być gotowe w końcu 1958 roku natomiast sekcja pedału w pierwszym kwartale 1959 roku. Dalsze prace zlecone zostały Izydorzakowi jednak najprawdopodobniej nigdy nie zostały do końca zrealizowane. Parafia Reformowana przez nastęne lata zmagała się z problemami finansowymi i takim niedokończonym instrumentem. W takim stanie organy funkcjonowały przez wiele lat. Dopiero w połowie lat 1970 przystąpiono do ponownego remontu.W jego przeprowadzeniu pomogły zaprzyjaźnione Parafie: Evangelische Zinzendorf Kirchengemeinde z Berlina zachodniego i Evangelisch-Reformierte Kirchengemeinde w Zürichu-Wiedikon. Prace remontowe prowadziła firma braci Kamińskich z Warszawy. Ponownie rozebrano i oczyszczono całe organy, wymieniono membrany w wiatrownicach, mieszki w przekaźnikach, uszczelniono wiatrownice, kanały powietrzne, nareperowano uszkodzone piszczałki, miech i mechanizm szafy ekspresyjnej. Całość ustawiono, zintonowano i nastrojono. Prawdopodbnie wtedy też nastąpiły kolejne zmiany w dyspozycji organów (pisownia oryginalna):

W ciągu wielu następnych lat nie podejmowano już tematu remontu stołecznych organów. Parafia rozpoczęła natomiast organizowanie koncertów organowych. Pierwszy z nich w wykonaniu Güntera Metza z Zwickau odbył się 23.lutego 1976 roku. Drugi koncert miał miejsce 12.kwietnia.1976 roku a wykonawcami byli Michał Dąbrowski i Andrzej Nagalski-studenci klasy prof. Serafina w Warszawie. Kolejny koncert z udziałem organisty Heinera Kühnera z Bazylei zaplanowany na 8.listopada 1976 roku nie odbył się z powodu choroby organisty. Niestety tradycja koncertów organowych w kościele reformowanym skończyła się tylko na tych dwóch wieczorach. Prawdopodobnie stan organów wielokrotnie przerabianych i remontowanych nie pozwalał na ich pełne koncertowe wykorzystywanie.

W kolejnych latach organy służyły Zborowi jedynie podczas niedzielnych nabożeństw. W 1982 organmistrz Ulrich Fahlberg z Eberswalde dokonał przeglądu organów i stwierdził, iż najlepszym rozwiązaniem - ze względu na ówczesny stan instrumentu - byłoby wybudowanie nowych 15 głosowych mechanicznych organów w starej zabytkowej szafie. W 1989 roku podobną propozycję Parafia otrzymała od firmy Jan Zych i Dariusz Zych z Wołomina. Organy otrzymać miały 3 manuały i trakturę elektropneumatyczną. Zaproponowano wykonanie nowego stołu gry, który umieszczony miał być przed prospektem przy zachowaniu starego stołu gry. Postanowiono wykorzystać część starych głosów Schlaga jak i część wiatrownic. Ponadto zdecydowano zbudować trzy nowe miechy. Oto zaproponowana dyspozycja organów po przebudowie:

Ze względu na problemy finansowe z jakimi borykała się Parafia do tej przebudowy nie doszło. Z drugiej strony cieszyć się należy, że ze względu na brak środków nie podjęto prac przy przebudowie instrumentu i szczęśliwie pozostały zachowane do dziś oryginalne wiatrownice i wiele innych elementów z pracowni Schlaga. W międzyczasie prospekt organowy wraz z instrumentem wpisano do krajowego rejestru zabytków. Ostatnie prace remontowe przy organach na początku lat 1990 wykonywał Robert Kopoczek. W połowie 2003 roku Parafia zwróciła się do Stowarzyszenia VEESO (Verein zur Erforschung und Erhaltung schlesischer Orgeln e.V.) z prośbą o pomoc przy renowacji instrumentu. Efektem tego była wizyta Richarda Jacoby organmistrza z Kassel, który przedstawił projekt renowacji zakładający m.in. przebudowę oryginalnych wiatrownic Schlaga na wiatrownice stożkowe co wiązałoby się z odejściem od pierwotnych założeń konstrukcyjnych i brzmieniowych dlatego też do współpracy nie doszło.

W sierpniu 2004 roku nowy organista pan Michał Markuszewski rozpoczął pracę w stołecznym Zborze Reformowanym. Wtedy organy praktycznie już nie nadawały się do użytku, możliwe było jedynie skromne akompaniowanie podczas niedzielnej liturgii. Organista, Proboszcz Lech Tranda i Członkowie Kolegium Kościelnego podjęli temat gruntownej i historycznej restauracji instrumentu. Zdecydowano przywrócić organom ich dawną świetność, tak aby możliwe stało się ich użytkowanie nie tylko liturgiczne ale i koncertowe. Jak trudne i skomplikowane zadanie czekało Parafię okazało się już niebawem. Organista Michał Markuszewski wykonał dokumentację dźwiękową i fotograficzną stanu zachowania organów jak również rozpoczął poszukiwanie i dokumentowanie innych zachowanych organów Schlaga z tego okresu. Rozpoczęło się żmudne gromadzenie funduszy, organizacja koncertów z których dochód przeznaczony był na renowacje organów oraz druk specjalnych cegiełek. W końcu 2004 roku wymieniony został silnik tłoczący powietrze do miecha, a w 2005 roku rozpoczęły się prace przy instrumencie. Za namową Michała Markuszewskiego postanowiono priorytetowo potraktować kwestię powrotu do pierwotnych założeń konstrukcyjnych i brzmieniowych - jest to przecież jeden z najcenniejszych romantycznych instrumentów w Warszawie! Niezwykle cenna okazała się pomoc finansowa ze strony Stołecznego Konserwatora Zabytków, bez której nie byłoby możliwe sfinansowanie w całości przez Parafię tak dużego i kosztownego projektu. Zakres prac był ogromny, a restauracji wymagały niemalże wszystkie elementy. Szafa organowa wymagała całkowitego odnowienia. Naruszona była konstrukcja nośna instrumentu. Brakowało ponad połowy detali snycerskich. Wykrzywione i wypaczone były boczne wieżyczki. Organy nie posiadały tylnego zamknięcia szafy przez co boczne ściany prospektu pozostawały nie spięte i groziły przewróceniem się na kościół. Również stan mechanizmów i piszczałek był katastrofalny. Generalnego remontu wymagał stół gry, pneumatyka, wiatrownice, miech główny, mechanizm żaluzji II manuału i wszystkie piszczałki. Odnowiona musiała zostać także wnęka nad organami. Prace podzielono na kilka etapów, które trwały od początku 2005 roku aż do października 2008 roku. Przez cały ten czas wykonywana była dokumentacja konserwatorska prac. Całą drewnianą szafę organową oczyszczono, umyto i zakonserwowano. Usunięte zostały nieoryginalne warstwy lakieru a całość pokryto nowym lakierem. Konstrukcję wyprostowano i ustabilizowano. Dorobiono brakujące 14 płycin bocznych uzupełniono wszystkie brakujące zdobienia szafy -lilijki, kwiatony, głowice, żabki - jak również drzwi, zawiasy i zamki. Zachowano oryginalne rurki doprowadzające kiedyś gaz do oświetlenia stołu gry. Pełną rekonstrukcję i konserwację szafy organowej wykonała firma "Rescona" mgr. Magdaleny Bogdan z Katowic

Prace organmistrzowskie objęły: całkowitą renowację wiatrownic, wymianę mieszków rejestrowych oraz sprężyn zaworowych, zdemontowanie wszystkich rurek trakturowych i przedmuchanie powietrzem o zwiększonym ciśnieniu w celu poprawienia drożności, wymianę nieoryginalnych plastikowych rurek trakturowych na ołowiane jak również dorobienie brakujących. Wymieniono wszystkie mieszki membranowe we wszystkich sekcjach i przekaźnikach, odrestaurowano szafkę gry, pulpit nutowy, klawiatury, wymieniono okleiny celuloidowe na oryginalne z kości słoniowej, zrekonstruowano tabliczkę firmową jak również wszystkie porcelanowe tabliczki z nazwami głosów i wyłączników. Zainstalowano nowe oświetlenie przy stole gry jak i wewnątrz instrumentu. Wyczyszczono miech, zainstalowano nowe obciążenie miecha, zrekonstruowano całkowicie zużyte kanały harmonijkowe łączące miech z wiatrownicami. Najwięcej pracy wymagało jednak zrekonstruowanie piszczałek. Wszystkie metalowe piszczałki wykonano na podstawie zachowanych menzur Schlaga. Piszczałki drewniane naprawiono a brakujące dorobiono. Całość zakonserwowano środkami przeciw owadom drzewnym. Głosy językowe zamówione zostały w firmie Killinger Pfeifen z Freibergu nad Neckarem a wszystkie prace organmistrzowskie wykonała firma Budowa, konserwacja i renowacja organów -mgr.inż. Olgierd Nowakowski z Zabrza.

Organy posiadają typowy dla firmy Schlaga zestaw głosów. Oba manuały oparte są na krytych głosach 16' a głosy 8' stanowią połowę wszystkich głosów w organach. W instrumencie występują prawie wszystkie formy piszczałek: otwarte, kryte, koniczne, wąskomenzurowane, przedęte, językowe. Sekcja II manuału zamknięta jest w pudle ekspresyjnym. Stare nieoryginalne piszczałki w części sprzedane zostały do kościoła filialnego w Gręboszowie, gdzie zastąpiły te rozkradzione w czasach powojennych, a częściowo także przekazane do Muzeum Organów Śląskich przy Akademii Muzycznej w Katowicach.

Copyrights © by Michał Markuszewski 2007, All Rights Reserved | Counter: